निरूपण –
प्रबोधन गीते म्हणजेच पद्ये गायची असतात अशीच सर्वसाधारण रीत आहे. पण पद्याचे अभिवाचनही प्रभावी होऊ शकते. एक पद्य आम्हाला शिकवतानाच ‘हे गायचे नाही, ठेक्यात आणि जोशात म्हणायचे आहे’, असे सांगून शिकवले होते. नंतर कोणीतरी या पद्याला चाल लावली. मला मात्र आधी शिकलो होतो तसेच, हे पद्य अभिवाचन करत म्हणायला आवडते. गेली काही वर्षे, विद्याव्रत शिबिरात मी सर्वांकडून अभिवाचन स्वरूपातच हे पद्य म्हणून घेऊन, मग व्रत घेऊन आयुष्यात काय करायचे हे सांगतो. प्रबोधिनीचा पहिला भवितव्य लेख तयार केला, तेव्हा त्यातल्या परिच्छेदांची शीर्षके म्हणून, या पद्याच्या ओळीच सहजपणे सुचल्या होत्या, इतके या पद्यातील विचार माझ्या मनावर ठसले आहेत.
अदम्य अपुल्या आकांक्षांचे गीत आजला गाऊ
जिथे जायचे ठरले तेथे, तेथे जाउच जाऊ
आम्ही जाउच जाऊ ||धृ.||
अदम्य म्हणजे कशानेही न दबणारे, कोणीही दाबून टाकू शकणार नाही, असे. आपल्या मनातील आकांक्षा म्हणजे ज्या तीव्र इच्छा आहेत, त्या मोकळेपणे सांगायला गेलो, तर गाण्याच्या स्वरूपात बाहेर पडतात. म्हणून आपल्या अदम्य आकांक्षा आम्ही आज जगाला गात गातच सांगणार आहोत. आयुष्यात काय करायचे, काय मिळवायचे, याबाबतच्या या आकांक्षा आहेत. एखादे काम करायचे ठरल्यावर, आप्पा ‘करूच करू’, म्हणजे पूर्ण केल्याशिवाय स्वस्थ बसणार नाही, असे सर्वांना म्हणायला लावायचे. त्याच पद्धतीने, ठरलेले उद्दिष्ट गाठेपर्यंत आम्ही स्वस्थ बसणार नाही. आम्ही उद्दिष्टापर्यंत जाऊच आणि आमच्या प्रयत्नांनेच जाऊ असा ‘जाऊच जाउ’चा अर्थ आहे.
नवतेजाप्रत नवक्षितिजांच्या दौडत दौडत जाऊ
क्षणभर सांगुनि मनिचे हितगुज स्वप्ने नव रंगवू
नवीन कवने, नव्या कहाण्या नवस्फूर्तीने गाऊ ॥१॥
‘जाउच जाऊ’ म्हणून चालायला सुरुवात केली की काय होते? तर क्षितिज पुढे पुढे सरकताना दिसते. म्हणजे नवे क्षितिज दिसते. आणि अंतरिक्षातून लांबचा प्रवास चालू असेल, तर नवीन सूर्य-तारे दिसायला लागतात. म्हणजेच तेजाचे नवे स्रोत दिसायला लागतात. मग नव्या क्षितिजावरच्या तेजाच्या नवीन स्रोतांकडे जाण्याची आपली उत्कंठा वाढते आणि सावकाश चालत जाण्या ऐवजी आपण दौडत म्हणजे वेगाने पळत जाऊ लागतो. प्रबोधिनीचा पहिला भवितव्य लेख लिहिण्यापूर्वी आपण प्रबोधिनीच्या शिक्षण, संशोधन, ग्रामविकसन व उद्योग अशा चार कार्यदिशा सांगायचो. तो भवितव्य लेख तयार झाल्यावर आता आठ कार्यदिशांनी काम करायचे, असे ठरले. राष्ट्रीय एकात्मता, स्त्री-शक्ती प्रबोधन, नेतृत्वविकसन आणि प्रसार माध्यमे या नव्या चार कार्यदिशा म्हणजे दिसलेली नवी क्षितिजे. ‘मनिचे हितगुज’ म्हणजेच धृपदातील ‘अदम्य आकांक्षा’. आजवर मनात ठरवलेले उद्दिष्ट तर सांगूच. पण ते सांगितल्यावर नवीन कार्यदिशांनी काय करायचे याचीही भविष्यचित्रे – नवीन स्वप्ने – रंगवायला लागू. त्यातूनच शिक्षणाऐवजी शैक्षणिक विस्तार आणि उद्योगाऐवजी प्रशिक्षण व उत्पादन असे आधीच्या कार्यदिशांचे नव्याने नामकरण झाले. ही नवीन स्वप्ने, नवीन योजना म्हणजेच नवीन कवने आणि नव्या कहाण्या. आजवरच्या आकांक्षांचे गीत गाऊच, पण नव्याने दिसलेली उद्दिष्टेही नवस्फूर्तीने म्हणजे नव्या उत्साहाने गाऊन जगजाहीर करू.
नसति भाषणे, जीवन ध्येये ही तर अमुची सारी
यत्न शिंपुनी फुलवू क्षेत्रे कर्तृत्वाची न्यारी
इतिहासाची दिशा पालटू महान मानव घडवू ॥२॥
आम्ही ज्या अदम्य आकांक्षा आणि नवीन स्वप्ने गात आहोत, सांगत आहोत, ती केवळ भाषण आकर्षक करायच्या युक्त्या नाहीत. आमच्या आयुष्यात काय करायचे ठरवले आहे, ते आमचे जीवनध्येयच आम्ही सांगत आहोत. अनेक दिशांनी काय करू हे सांगत असलो, तरी ते एकाच जीवनध्येयाचे न्यारे म्हणजे वैशिष्ट्यपूर्ण असे वेगवेगळे पैलू आहेत. एकेक कार्यदिशा म्हणजे कर्तृत्व दाखवण्याचे एकेक कार्यक्षेत्र आहे. त्या प्रत्येक कार्यक्षेत्रात आमचे यत्न शिंपून म्हणजे कष्ट करून आम्ही उत्तमतेचे नवे उच्चांक फुलवणार म्हणजे प्रस्थापित करणार आहोत. प्रबोधिनीच्या दुसऱ्या भवितव्य लेखात प्रशिक्षण व उत्पादन या कार्यदिशेऐवजी आर्थिक स्वायत्तता व उद्योजकता विकास या वेगळ्या दिशा ठरल्या. त्यात आरोग्य या कार्यदिशेची भर पडली. नेतृत्वविकसनाच्या जोडीला समूहगुणविकसन या दिशेची भर पडली. शैक्षणिक विस्तार ही वेगळी दिशा व माध्यमिक शिक्षण ही वेगळी कार्यदिशा ठरली. तर प्रबोधिनीच्या तिसऱ्या भवितव्य लेखात माध्यमिक शिक्षणाच्या जोडीने पूर्वप्राथमिक व प्राथमिक शिक्षण ही आणखी वेगळी दिशा ठरली. कर्तृत्वाची अनेक क्षेत्रे, म्हणजे अनेक कार्यदिशा असल्या, तरी त्या सर्व एकाच जीवनध्येयाचे भाग आहेत. ते ध्येय म्हणजे महान मानव घडवणे, म्हणजेच मानवाचा देवमानव अर्थात श्रेष्ठ किंवा प्रगत मानव घडवणे. आजपर्यंतचा इतिहास जीवशक्तीच्या नैसर्गिक उत्क्रांतीचा आहे. आता ती उत्क्रांतीची दिशा पालटून, नैसर्गिक उत्क्रांतीची वाट पाहत न बसता, होईल तेव्हा होईल, असे न म्हणता, मानवी प्रयत्नांनी मानवाची मानसिक, बौद्धिक, सामाजिक व आध्यात्मिक उत्क्रांती आम्ही घडवूच घडवू. त्यातूनच प्रगत असा महान मानव घडेल असा आमचा विश्वास आहे.
कधी न रुसणे, कधी न रडणे
ना कधी थकणे, सदा पुढे चालणे
एकचि निश्चय झाला अमुचा राष्ट्र पुन्हा उभविणे
दुर्गमतेची तमा न आम्हा पाउल पुढेच ठेवू ॥ ३॥
जीवनध्येयाची केवळ गाणी न गाता, केवळ तोंडाने घोषणा न देता, यत्न शिंपून ध्येय गाठायचे तर ठरले. मग मनाविरुद्ध घडलेल्या एवढ्या तेवढ्या गोष्टीवरून रुसणे, कोणाचे वागणे, बोलणे, विचार पटले नाहीत म्हणून अबोला धरणे, कुठे दुखले-खुपले किंवा अल्प यश आले तर रडत बसणे, प्रयत्न चालू असूनही यश नजरेच्या टप्प्यात दिसत नाही म्हणून धीर सुटून थकणे, यातले काहीच चालणार नाही. अनेक कामांच्या शासकीय परवानग्या कोणालाही लाच न देता मिळवणे ही काही वर्षांची तपश्चर्या आपले अनेक विभागप्रमुख न थकता करत असतात. ग्रामविकसन विभागातर्फे गावात विहीर, बंधारा किंवा टाकी बांधताना त्याच्या खर्चाचा वाटा गावकऱ्यांनी श्रमदान किंवा लोकवर्गणीच्या रूपाने उचलावा यासाठी त्यांचा होकार येण्यासाठी महिनोन महिने किंवा काही वर्षे न कंटाळता वाट पाहिली जाते. ‘जाउच जाऊ’ म्हणत ध्येय गाठेपर्यंत सतत चालत राहिले पाहिजे. त्यामुळेच पुण्यातील प्रशालेच्या अस्तित्वासाठी अकरा वर्षे सर्वोच्च न्यायालयात लढा चालू आहे. तर निगडी केंद्राने महानगरपालिकेच्या अन्याय्य कर आकारणी विरुध्द तेरा वर्षे न्यायालयात खटला चालवून आपल्या अनुकूल निर्णय मिळवला. यालाच ‘सदा पुढे चालणे’ म्हणतात. महान मानव घडवण्याचे आमचे ध्येय आहे. जगभरातल्या मानवांना श्रेष्ठ बनवण्याआधी हिंदुस्थानच्या प्रयोगशाळेत आपण ते करून दाखवले पाहिजे. त्यासाठी हिंदुस्थानातल्या सर्व लोकांना श्रेष्ठ मानव बनवणे, म्हणजेच हिंदुस्थानला पुन्हा राष्ट्र म्हणून सशक्त बनवणे, हे आमचे पहिले काम आम्ही निश्चित केले आहे. हे काम सुरुवातीला कितीही दुर्गम, म्हणजे पुढे जाण्यास अवघड वाटले, तरी त्याची तमा, म्हणजे काळजी किंवा पर्वा, आम्हाला नाही. राष्ट्र पुन्हा सशक्त करण्याचा आमचा निश्चय झाला आहे. त्या दिशेने ‘जाऊच जाऊ’ म्हणून पुढचे पुढचे पाऊल टाकत राहणार आहोत.
निश्चय, निष्ठा, नीती यांचे कंकण बांधुन हाती
व्रतस्थ होउन व्यापुनि टाकू विश्वाच्याही मिती
विश्वविजेते हिंदुराष्ट्र ते पुन्हा जगाला दावू ॥४॥
जे काही करायचे आहे ते स्वतःच करायचे आहे, हे ठरवणे म्हणजे निश्चय करणे. त्या निश्चयाला सर्व परिस्थितीत चिकटून राहणे म्हणजे निष्ठा ठेवणे. आणि ध्येय न बदलता, वाटेतल्या परिस्थितीप्रमाणे लागेल तसा मार्ग बदलणे म्हणजे नीती. या तीन्हीचे कंकण हातावर बांधणे, म्हणजे या तीन्ही गोष्टींनुसार वागायचे व्रत घेणे. व्रतस्थ होऊन म्हणजे व्रतपालन करतच, विश्वाच्या मिती म्हणजे सर्व दिशा, आम्ही व्यापून टाकू, म्हणजे सर्व दिशांना पसरू, आमच्या कामाचा विस्तार करू. या साठीच प्रबोधिनीच्या तिसऱ्या भवितव्य लेखात महाराष्ट्राशिवायच्या सहा राज्यांमध्ये प्रबोधिनीचे काम सुरू करण्याचे साध्यसूत्र मांडले आहे. हिंदुस्थानात श्रेष्ठ माणसे कशी घडतात याचे प्रात्यक्षिक आम्ही सर्व जगाला दाखवू. म्हणूनच देशभर जाण्याआधी महाराष्ट्राच्या सर्व विभागांमध्ये प्रत्येकी एक मनुष्यघडणीचे केंद्र उभारण्याचे ही आपण ठरवले आहे. श्रेष्ठ मानव घडवण्याचे हिंदुस्थानातील काम पाहून साऱ्या जगाने हिंदुस्थानच्या मार्गाचे अनुसरण करण्याचे ठरवल्यानंतरच हिंदुस्थान विश्वविजेता झाला असे म्हणता येईल. जगाला आपल्या पावलांवर पावले टाकत, आपल्या सारखे श्रेष्ठ मानव बनण्याची प्रेरणा होणे, हीच हिंदुस्थानची जग जिंकण्याची रीत आहे. ‘दाही दिशांत हिंदुस्थानचा जयनाद घुमवू’ हाच आमचा निश्चय आहे.
पद्य –
अदम्य अपुल्या आकांक्षांचे गीत आजला गाऊ
जिथे जायचे ठरले तेथे, तेथे जाउच जाऊ
आम्ही जाउच जाऊ ||धृ.||
नवतेजाप्रत नवक्षितिजांच्या दौडत दौडत जाऊ
क्षणभर सांगुनि मनिचे हितगुज स्वप्ने नव रंगवू
नवीन कवने, नव्या कहाण्या नवस्फूर्तीने गाऊ ॥१॥
नसति भाषणे, जीवन ध्येये ही तर अमुची सारी
यत्न शिंपुनी फुलवू क्षेत्रे कर्तृत्वाची न्यारी
इतिहासाची दिशा पालटू महान मानव घडवू ॥२॥
कधी न रुसणे, कधी न रडणे
ना कधी थकणे, सदा पुढे चालणे
एकचि निश्चय झाला अमुचा राष्ट्र पुन्हा उभविणे
दुर्गमतेची तमा न आम्हा पाउल पुढेच ठेवू ॥ ३॥
निश्चय, निष्ठा, नीती यांचे कंकण बांधुन हाती
व्रतस्थ होउन व्यापुनि टाकू विश्वाच्याही मिती
विश्वविजेते हिंदुराष्ट्र ते पुन्हा जगाला दावू ॥४॥
पद्य ऐकले होते. आज प्रथमच निरूपण आणि गद्य वाचनातील पद्य ऐकले .अर्थ खूपच भावला आणि यंदा क्रीडाकुलातील विद्यावर संस्कारा निमित्त व्रतार्थींना हे पद्य नक्कीच गद्य स्वरूपात शिकवेन
आज निवांत वेळ काढून पद्य ऐकले. परत 24 वर्षापूर्वी चे प्रबोधिनी तील दिवस आठवले. निरूपण ऐकताना आपण आमच्या साठी खास दासबोधाचे केलेले वाचन, निरूपण आठवले.पद्यावरिल निरूपण खूप छान झाले आहे.
पद्य वाचन आणि निरूपण पहिल्यांदाच ऐकला. पद्य वाचन आणि निरूपणामुळे अर्थ आणखीन स्पष्ट होत गेला. प्रबोधिनीतील युवकांना नक्कीच हे प्रेरणास्त्रोत ठरेल. युवकांमध्ये आंतरिक शक्ती आणि बळ नक्कीच वाढणार आहे . खूप धन्यवाद 🙏
पद्य वाचन आणि निरूपण पहिल्यांदाच ऐकले आत्मशक्ती,आकलन ,प्रेरणा , आत्मविश्वास, शांतता,ह्या गोष्टीची अधिक अधिक भर पडत चालली आहे.. त्यामुळे ध्येय निश्चित होण्यास मदत होत आहे.. असे वाटते
उत्तम निरुपण व पद्य आहे यात संदेह नाही, मात्र पद्य गेय असले तर त्याची मनातल्या मनात सहजपणे अधिक उजळणी होते आणि पद्यात असलेला संस्कार संदेश मनात खोल रुजण्यास मदत होते असे माझे मत व अनुभव आहे. निरुपण करण्याची गरज पडू नये अशीच पद्ये लिहिणे प्रबोधिनीय चमूला कदाचित थोडे अवघड वाटेल पं अशक्य नक्की नाही.