दीपक तू हरदम जलता जा

पूर्वी पुण्याच्या ज्ञान प्रबोधिनी प्रशालेत वर्गशः पद्य गायनाच्या स्पर्धा होत असत. आजचे पद्य मी नववीत असताना आमच्या वर्गाने अशा एका स्पर्धेत म्हटलेले होते. तेव्हा आम्हाला पुणे विद्यापीठात हिंदी शिकवणारे दोन प्राध्यापक हिंदी शिकवायला यायचे. आम्ही हे पद्य म्हणतो आहोत, हे पाहिल्यावर दोघांनीही खोलात जाऊन वेगवेगळ्या प्रकारे, या पद्याचा अर्थ समजावून सांगितला होता. त्यामुळे कवीच्या मनात एक अर्थ असला, तरी आपल्याला त्या पद्यातून वेगळा अर्थ समजू शकतो, असे तेव्हाच लक्षात आले होते. दिवा किंवा दिव्याची ज्योत हा प्रकाशाचा आणि ऊर्जेचा स्रोत आहे. प्रकाश ज्ञानाचे प्रतीक आहे. तर ऊर्जा प्रेरणेचे प्रतीक आहे. भगवान बुद्धांनी ‘अत्त दीपो भव’ (आत्मदीपो भव) असे सांगितले आहे. म्हणजे स्वत:च स्वत:ला प्रकाश देणारा दीप बना. अशा  तेवत असणाऱ्या दिव्याला उद्देशून आजचे पद्य आहे.

दीपक तू हरदम जलता जा
जल जल आलोकित कर जगको
दूर अंधेरा तू करता जा || धृ.||

         दिव्याचे रूपक अनेक वेळा केले जाते. आपल्या उपासनेतही विरजा मंत्रामध्ये आपण ‘ज्योतिरहं’, म्हणजे ‘मी दिव्याची ज्योत आहे’ असेच म्हणतो. ‘हा दिवा म्हणजे आपले प्रेरणाकेंद्र असलेला आत्मा. त्याची ज्योत प्रकाश, ऊब, तेज आणि ज्ञान यांचेही प्रतीक आहे. दिव्याला म्हणजेच आपल्याला, असे सांगितले आहे की तू हरदम किंवा प्रतिक्षण जळत राहा. तरच तुझ्यापासून निघणारा प्रकाश सगळ्या जगाला आलोकित म्हणजे सतत प्रकाशित करेल. प्रकाशाबरोबर ऊब आणि तेज म्हणजेच प्रेरणाही मिळते. स्वतःला बजावले आहे की तू सतत जळत राहा, म्हणजे साऱ्या जगाला तुझ्याकडे पाहून व तुझ्या केवळ तेवत राहण्याने, तुझ्या असण्यानेच प्रेरणा मिळेल. साऱ्यांच्या मनातला अंधार, म्हणजे अज्ञान, अगतिकता, निरुत्साह, हतबलता आणि निराशा दूर करत राहणे हेच दिव्याचे काम आहे. ते काम तू करत राहा. राजस्थानात महाराणा प्रतापसिंहाने स्वातंत्र्याच्या प्रेरणेची ज्योत तेवत ठेवली, म्हणून नंतर अनेकांना स्वातंत्र्य मिळवण्याची आठवण राहिली. त्यांच्या प्रेरणेच्या प्रकाशात त्यांचाच वंशज राजसिंहाने त्यांच्यानंतर शतकभराने मेवाडचे राज्य औरंगजेबाकडून परत मिळवले. महाराणा प्रतापने स्वत: जळून जगाला स्वातंत्र्याचा प्रकाश दाखवला, असे त्याचे पुण्यस्मरण आजही राजस्थानात करतात.

जलना ही है काम दीप का
पथ दिखलाना काम दीप का
इससे उज्ज्वल नाम दीप का
तुझपर शत शत शलभ निछावर
उनकी स्मृति में तू जलता जा ।। १ ।।

         शिवाजी महाराजांचे स्वराज्य स्थापनेचे प्रयत्न सुरू झाल्यापासून बाजी पासलकर, बाजी जेधे, बाजीप्रभू देशपांडे, मुरारबाजी देशपांडे, शिवा न्हावी, तानाजी मालुसरे, प्रतापराव गुजर आणि त्यांच्याबरोबरचे सहा सरदार, अशा अनेकांनी स्वराज्यासाठी आपल्या प्राणांचे बलिदान केले. त्यांची आठवण राज्याभिषेक होताना शिवाजी महाराजांच्या मनात जागी असणार असे शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकाचे वर्णन करणाऱ्या अनेक शाहिरांनी व लेखकांनी लिहिले आहे. त्यांच्या आठवणीने आणि त्यांचे बलिदान व्यर्थ जाऊ नये म्हणून शिवाजी महाराजांचे स्वराज्य विस्ताराचे प्रयत्न राज्याभिषेकानंतरही चालू राहिले. या पद्यामध्ये दिव्याचे रूपक असल्यामुळे दिव्याला सांगितले आहे की ‘तुझ्या ज्योतीवर शेकडो शलभ म्हणजे पतंगाचे किडे झेप घेऊन आपले आयुष्य संपवतात. ते त्यांचे बलिदान लक्षात ठेवून, ते व्यर्थ जाऊ नये म्हणून, तू जळत राहिले पाहिजे.’ कारण जळत राहणे यातच दिव्याचे जीवन आहे. जो दिवा जळत राहतो त्याचीच आठवण लोक काढतात. विझून गेलेल्या दिव्याला कोणी विचारत नाही. आपले कर्तव्य पूर्ण करताना आपल्या आधी अनेकांचे आयुष्य संपले असले, तरी आपण आपले कर्तव्य करतच राहिले पाहिजे. दिवा जळत राहिल्यानेच पुढील अनेकांनाही तो सतत प्रकाश देत राहणार आहे. यासाठी आपण जगायचे आहे व प्रसंगी मृत्यूलाही सामोरे जायची तयारी ठेवली पाहिजे, याची आठवण आधीच्या बलिदानांच्या स्मरणाने तू जागी ठेवली पाहिजेस. म्हणून तू तेवत राहा.

वायु तुझको विकल बनावे
झंझाके झोके झपकावे
वर्षा तुझे बुझाने आवे
फिर भी मत कर्तव्य भूलना
कण कण जीवन बन जलता जा ।। २ ।।

दिवा जळत असताना तो विझण्याचे अनेक प्रसंग येतात. कधी वाऱ्याने दिव्याची ज्योत विकल होते म्हणजे फडफडते. कधी सोसाट्याचा वारा येतो आणि त्याच्या झोताने दिवा विझून जाणार की काय असे वाटते. कधी पाऊस सुरू होतो आणि त्यामुळे दिवा आता विझतो की काय असे वाटते. तसे आपल्याही जीवनात कर्तव्य पार पाडत असताना अनेक अडचणी येतात. अनेक संकटे येतात. कधी आपले सगळे प्रयत्न वाया जातात आणि पुन्हा कामाला सुरुवात करावी लागते. दिव्याला म्हणजे आपल्यालाच सांगितले आहे की कितीही अस्मानी सुलतानी संकटे आली तरी आलेल्या संकटांपासून आपण दूर पळायचे नाही. दिव्यातील तेलाचा एक एक कण जणू काही त्याचे जीवन असते. जोपर्यंत दिव्यात तेल आहे तोपर्यंत दिवा जळत राहतो. आपणही आपली प्रेरणा सतत जागी ठेवून आपले कर्तव्य करत राहिले पाहिजे. लोकमान्य टिळकांनी ‘पुनश्च हरि ॐ’ म्हणून पहिल्या तुरुंगवासातून बाहेर आल्यावर काम सुरू करणे, मंडालेतून सुटून आल्यावर होमरूल चळवळ सुरू करणे, राजकीय कामांना बंदी होती तर सावरकरांनी रत्नागिरीत स्थानबध्द असताना सामाजिक सुधारणांचे काम करणे, पुरंदरच्या तहात मोगलांना दिलेले सर्व किल्ले आग्र्याहून परत आल्यावर शिवाजी महाराजांनी पुन्हा जिंकणे आणि चांद्रयान – २ मोहीम फसल्यावर चांद्रयान – ३  मोहीम जिद्दीने पूर्ण करणे ही सर्व कितीही अडचणी आल्या, तरी कर्तव्य विसरायचे नाही, याचीच उदाहरणे आहेत. ‘रूप पालटू देशाचे’ हेच साऱ्या प्रबोधकांचे कर्तव्य आहे आणि ते करताना ‘मी सतत तेवत राहणाऱ्या दिव्याची ज्योत आहे’ असे स्वतःला बजावत आपला प्रत्येक क्षण वापरायचा आहे. या पद्यातील दिव्याला केलेले कर्तव्य पूर्ण करण्याचे आवाहन आपल्या स्वतःसाठीच आहे असे आपण जाणून घ्यायचे आहे. आपल्या  वर्षारंभ-वर्षान्ताच्या उपासनांमधील गद्य प्रार्थनेच्या शेवटी परमेश्वराला म्हटले आहे, “आमचा कणन् कण आणि क्षणन् क्षण तुझ्याच इच्छेने सार्थकी लागू देत’. ‘कण कण जीवन बन जलता जा’ या ओळीचा तोच अर्थ आहे.