पद्य क्र. ९ – असार जीवित केवळ माया रडगाणे हे गाऊ नका…

प्रबोधिनीतील पहिल्या वर्षातच दलावर म्हटलेले हे पद्य. पहिल्यांदा म्हटले तेव्हाच आवडले. एकट्याने सुद्धा ते स्वतःशीच अनेक वेळा म्हटले. न राहवून त्याच्या कवीचा शोध घेतला. ‘Psalm of life’ (जीवनाचे स्तोत्र) या इंग्रजी कवितेचे ते मुक्त भाषांतर असल्याचे तेव्हा कळले. मूळ इंग्रजी कविताही इतकी प्रभावी आहे की एका जुन्या मराठी चित्रपटातली नायिका ती इंग्रजी कविता गात असल्याचे दाखवले आहे. ग्रामोफोनच्या जमान्यात त्या गाण्याची रेकॉर्ड मिळवून ती मी ऐकली, एवढी या कवितेबद्दल उत्सुकता होती. त्यातील अनेक विचार प्रबोधिनीत अनुभवायला मिळाले. त्यामुळे सर्वसाधारण प्रबोधिनीपणाची सूत्रे जेव्हा तयार केली, तेव्हा प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष त्यातील तीन सूत्रे या पद्यातील ओळींपासून निर्माण झाली.

असार जीवित केवळ माया रडगाणे हे गाऊ नका
घेई झोपा तो नर मेला संशय याचा धरू नका॥ धृ॥

‘कोल्ह्याला न मिळणारी द्राक्षे आंबट‌’ या वाक्‌‍प्रचाराप्रमाणे जे आपले आयुष्य पराभूत वृत्तीने किंवा नकारात्मक भूमिकेतून जगतात तेच या जीविताला म्हणजे जगण्याला काही अर्थ नाही, ते असार आहे, केवळ माया, म्हणजे एक प्रकारचे संमोहन आहे, असे म्हणतात. असे म्हणणे रडतराउताने गाण्यासारखे आहे. आणि जे पराभव होण्यासाठीही काही हातपाय हलवत नाहीत, प्रयत्न सुरूही करत नाहीत, जागे असून झोपल्यासारखे समोर येईल त्याची नोंदही न घेणारे असतात, ते तर जिवंतपणीच जगाच्या दृष्टीने मेले आहेत असे निश्चित समजा.

वस्तुस्थिती ही असार भासे परि अंतरि बहू सार असे
जाणुनिया हे निजकर्तव्ये मन लावुनिया करा असे  ||१.१||

झोपलेल्यांना किंवा रडणाऱ्यांना आजूबाजूचा भवताल आणि त्यातील घडामोडींमध्ये म्हणजेच वस्तुस्थितीमध्ये काही रस नसतो. जे आयुष्याकडे होकारात्मक दृष्टीने बघतात त्यांना मात्र त्यात खूपच अर्थ दिसतो.  तसे तुम्हीही होकारात्मक दृष्टीचे बना आणि आजूबाजूच्या घडामोडींना योग्य वळण देण्यासाठी तुम्ही जे करणे आवश्यक असेल, ते तुमचे स्वतःचे कर्तव्य समजून, मनःपूर्वक पार पाडा.

‌‘मेलो म्हणजे मिळविली झाले‌’ सार्थक न धरा मनी असे
‌‘माती असशी मातित मिळशी‌’ आत्म्याला हे लागू नसे  ||१.२||

नीट जगता येत नाही म्हणून मरणाची वाट पाहत आयुष्य ढकलणे हेच आपल्या जगण्याचे कर्तव्य आहे असे मानू नका. अन्नापासून बनलेला देह कोणाचे तरी अन्न बनतो हा नियम फक्त देहासाठी असतो. देहाचा जन्म होतो आणि देह मरतो. पण त्या देहातील आत्मा जन्मतही नाही आणि मरतही नाही.

सुख दुःखाचे भोग भोगणे हा मुळि जीवित हेतू नसे
उद्या आजच्या पेक्षा काही पुढेच जाऊ करू असे  ||१.३||‌

त्या आत्म्याला जसे जन्म-मरण नाही तसे सुख-दुःखही नाही. सुख-दुःखाची जाणीव देहाला होते. जो देह जाणारच आहे, तो जिवंत असताना त्याला सुख व्हावे व दुःख न व्हावे यासाठी धडपडणे हा काही तुझ्या जगण्याचा हेतू नाही. तू आत्मा आहेस आणि तुझे अनंत गुण प्रकट करण्यासाठी तू या देहाचा उपयोग करत आहेस. आज जे गुण, जेवढे प्रकट झाले, त्या पेक्षा उद्या आणखी गुण अधिक अंशांनी प्रकट होतील असे प्रयत्न कर. सर्वसाधारण प्रबोधिनीपणातील ‌‘कालच्या पेक्षा आज पुढे गेलेच पाहिजे‌’ हे सूत्र ‌‘उद्या आजच्या पेक्षा काही ….‌’ या शेवटच्या ओळीतूनच सुचले.  

अपार विद्या काळ अल्प हा झरझर कैसा चालतसे
शूर छातिचे कितिहि असाना हळु हळु मृत्यू गाठितसे ||१.४||

तुमचे अनंत गुण प्रकट करण्यासाठी ज्या विद्या शिकायला लागणार आहेत, त्यांनाही मर्यादा नाही. त्यातील जास्तीत जास्त विद्या शिकण्यासाठी प्रयत्नांना लागा. वाळूच्या घड्याळातून भुरभुर पडणारी वाळू काळ झरझर पुढे सरकत असल्याचे लक्षात आणून देते. घड्याळामधल्या वाळूचा एकएक कण खाली पडला की तेवढा तुमचा मृत्यू जवळ आला हे कायम ध्यानात ठेवा.

अफाट ऐशा विश्वरणांगणि जीवित युद्धचि चालतसे
त्यात लढोनि बहु धीराने नाव गाजवा शूर असे ||१.५||

तुम्ही मृत्यूला कितीही शौर्याने सामोरे गेलात तरी तुमचा मृत्यू ठरलेलाच आहे. या जगात आपल्याला आपले कर्तव्य पार पाडत जगायचे असेल, तर ते रणांगणात लढण्यासारखेच आहे. मृत्यू कधी येईल याची काळजी न करता तुम्ही तुमचे कर्तव्य आयुष्याच्या शेवटच्या क्षणापर्यंत पार पाडत राहण्यातच खरे शौर्य आहे. तुम्ही प्रयत्न सोडणारे नाही, झुंजणारे आहात, अशी तुमची ख्याती होऊ दे.

‌‘मुकी बिचारी कुणी हाका‌’,
अशी मेंढरे बनू नका,
गत काळाचा शोक फुका
पुढचा भासो कितिहि सुखाचा काळ भरवसा ठेवू नका  ||१.६||

ज्यांच्या जगण्याला काही हेतू नाही, ज्यांना आतून काही करण्याची प्रेरणा होत नाही, असे मेषपात्र, म्हणजे मनुष्याच्या रूपातील मेंढी, तुम्ही बनू नका. आजपर्यंत समजा नकळत असे जगला असलात तर त्याचे दुःख मानू नका. भविष्यकाळ सुखाचा जाईल या आशेवरही राहू नका. आपले कर्तव्य ओळखून ते मृत्यू येईपर्यंत पार पाडण्यातच कर्तव्य करत राहिल्याचा किंवा पूर्ण केल्याचा आनंद आहे.

जाते घडि ही अपुली साधा करा काय ते आता करा
चित्तामध्ये धैर्य धरा रे हरिवर ठेवा भाव पुरा  ||२.१||

काळ झरझर पुढे सरकतो आहे. कर्तव्यपूर्तीसाठी जे काही करायचे ते वर्तमानकाळातच करा. सर्वसाधारण प्रबोधिनीपणातील ‌‘आजचे काम उद्यावर नाही‌’, हे सूत्र ‌‘करा काय ते आता करा‌’ या ओळीचेच प्रतिबिंब आहे. आपण काम करत राहायचे. आपण एक पाऊल पुढे टाकल्यावर परमेश्वर दहा पावले आपल्याजवळ येतो यावर पूर्ण विश्वास ठेवून, निराशावाद आणि हातावर हात ठेवून निष्क्रिय बसणे टाळा. हे दोन्ही टाळून कामाला लागणे यातच खरे धैर्य आहे. सर्वसाधारण प्रबोधिनीपणातला ‌‘रोज उपासना झालीच पाहिजे‌’ या सूत्राला ‌‘चित्तामध्ये धैर्य‌’ आणि ‌‘हरिवर भाव‌’ हे शब्द अप्रत्यक्षपणे कारण ठरले आहेत. धैर्य आणि भाव वाढणे हा उपासनेचा एक परिणाम आहे.

थोर महात्मे होऊनि गेले चरित्र त्यांचे पहा जरा
आपण त्यांच्या समान व्हावे हाचि सापडे बोध खरा  ||२.२||

जे थोर लोक आजवर होऊन गेले ते प्रबोधिनीपणाच्या या दोन सूत्रांप्रमाणेच वागले, असे त्यांचे चरित्र पाहिल्यावर दिसून येईल. ते आपल्यासमोर वर्तनादर्श (रोल मॉडेल) आहेत. त्यांच्याकडे पाहून आपणही पुढच्या पिढ्यांसाठी वर्तनादर्श बनले पाहिजे हे कळले, तर त्यांची चरित्रे अभ्यासण्याचा उपयोग आहे.

जग हे त्यजिता भवसागरिच्या वाळवंटीवर तरि जरा
चार पाऊले उमटवू अपुली हाच खुणेचा मार्ग बरा ||२.३||

            आपण हे जग त्यजताना, म्हणजे सोडून जाताना, असे काम करू की मागून येणाऱ्यांना त्यातून कसे जगायचे याचे अनुकरणीय उदाहरण मिळेल. भवसागर म्हणजेच वर्तमानकाळातील वस्तुस्थिती. वर्तमानकाळ पुढे सरकल्यावर मागे उरतो इतिहास. त्यालाच इथे वाळवंट म्हटले आहे. त्या वाळवंटावर आपली चार पावले उमटवायची म्हणजे इतिहासात आपल्या कामाची ठळक अक्षरांत नोंद होईल असे आयुष्य जगायचे. या पाऊलखुणाच मागून येणाऱ्यांना पुढची वाट दाखवतील. 

जीवित सागर दुस्तर मोठा त्यातुनि जाण्या पैलतिरा
खटपट करितो गोते खातो निराश होऊनि जाय पुरा ||२.४||

आपल्या आधीच्या आदर्श व्यक्तींचे आणि त्यांचे अनुकरण करणाऱ्या आपल्या सारख्यांचे चरित्र आपल्यानंतरच्या गोंधळलेल्या लोकांना मार्गदर्शक ठरू शकेल.  जीवित सागर म्हणजेही भवसागर. तो ओलांडून जाणे अवघड आहे. जो असा प्रयत्न करतो त्याला आपण पुढे जात आहोत की नाही हे कळत नाही. हे पाण्यात जागच्या जागी गटांगळ्या खाण्यासारखेच गोंधळून टाकणारे होते. असे प्रयत्न करणारी व्यक्ती हातपाय गाळून आता काही करणे नको अशा मनःस्थितीत येते.

अशा नराच्या दृष्टिस पडता तीच पाऊले जरा जरा
कोणि म्हणावे नाही म्हणूनि येईल त्याला धीर जरा ||२.५||

अशा वेळी त्या व्यक्तीला आपल्या पाऊलखुणा दिसल्या, तर आपल्या आधी कोणीतरी पुढे गेले आहे, आपण ही जाऊ शकू, असा त्याला धीर येतो. आपल्या आधी गेलेल्यांना वाट पुसत आपणही पुढे जाऊया.

उठा उठा तर निजू नका,
होईल कैसे म्हणू नका,
कशाही विघ्ना भिऊ नका,
धीर धरी तो तरेल ऐसे, शिका शिका रे विसरू नका ||२.६||

‘घेई झोपा तो नर मेला’ हे लक्षात ठेवून उठा आणि कामाला लागा. जो काहीतरी करत राहतो त्याला वाट सापडते. न करणाऱ्याला काहीच मिळत नाही. काम करताना अडचणी येतील या भीतीने काम सुरूच न करणे बरोबर नाही. तुम्ही परिस्थितीला शरण गेला नाहीत म्हणजे तरलात. परिस्थितीवर स्वार व्हायला शिका.